Πότε ιδρύθηκε το Περιβόλι;
Πότε ιδρύθηκε το Περιβόλι σαν χωριό; Στο ερώτημα αυτό δεν υπάρχει ακριβής απάντηση. Από ό,τι φαίνεται όμως δεν είναι παλιό. Είναι νέο σχετικά, των τελευταίων αιώνων. Το σίγουρο είναι ότι το χωριό αρχικά ήταν χτισμένο σε άλλη κοντινή θέση. Πρόκειται για τη θέση «Παλιοχώρι», δυτικά από τη σημερινή θέση. Η μεταφορά έγινε λίγο πριν ή αμέσως μετά τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 χωρίς να είναι γνωστό ακριβώς το πότε. Το πιθανότερο είναι ότι το 1897 το χωριό βρισκόταν στη σημερινή του θέση.
Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία που αναφέρεται στο Δερελί ανατρέχει στο 1715 (σύμφωνα με τη δική μου έρευνα). Πρόκειται για το κείμενο του Κωνσταντίνου Διοικητή με τίτλο «ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΤΟΥ 1715», μετάφραση από τα γαλλικά Μιχάλη Χατζηγιάννη, που είναι δημοσιευμένο στο ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ (εκδότης ο Κωνσταντίνος Σπανός).Ο Κωνσταντίνος Διοικητής ήταν Έλληνας λόγιος του 18ου αιώνα και υπηρέτησε στη Βλαχία ως αξιωματικός της ηγεμονικής φρουράς του Κωνσταντίνου Β΄ Βραγκοβεάνου, ενώ μετά το 1714 υπηρέτησε στη φρουρά του Στέφανου Καντακουζηνού. Με εντολή του τελευταίου ακολούθησε την τουρκική στρατιά στην Πελοπόννησο το 1715, η οποία ανέκτησε την περιοχή αυτή από τους Βενετούς. Το χρονικό αυτής της εκστρατείας το έγραψε αρχικά στα ρουμανικά. Αργότερα, το 1913, ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Βουκουρεστίου Νικόλαος Jorga εξέδωσε το χρονικό αυτό στα γαλλικά.
Η διήγησή του περιλαμβάνει πολλές λεπτομέρειες, τις οποίες δεν συναντούμε σε άλλες πηγές. Είναι χαρακτηριστικό ότι δίνει τη γεωγραφική περιγραφή των τόπων από τους οποίους πέρασε. Αναφέρει δε όχι μόνο τα βουνά, τα ποτάμια, τις λίμνες και τα λιμάνια, αλλά και τις πηγές, βρύσες, υδραγωγεία, μύλους κλπ.Στο χρονικό του περιγράφει τις περιοχές που πέρασε από την Αδριανούπολη έως την Πελοπόννησο. Στις παραγράφους 43-51 κάνει αναφορά στη Θεσσαλία. Στο τμήμα αυτό αναφέρεται και στο Δερελί ως εξής:
«Στις 23 Μαΐου 1715 φύγαμε από το Μπαλαμπανί και μετά από 5 ώρες δρόμο κάναμε στάση στο Ντερελί στους πρόποδες ενός οροπεδίου. Από το Μπαλαμπανί αρχίζει μία ανάβαση απότομη προς το οροπέδιο και για λίγο χρόνο βαδίζει κανείς ίσα και μπροστά. Ύστερα ο δρόμος, στενός και δυσκολοδιάβατος, ανεβαίνει προς το ύψωμα. Εδώ υπάρχουν θάμνοι, ακανθώδεις βάτοι, ρωγμές στους βράχους. Στη συνέχεια κατεβαίνουμε σε μία μικρή κοιλάδα, όπου το τοπίο γίνεται ολοένα στενότερο σαν απόκρημνο πέρασμα. Το μονοπάτι ακολουθεί το όριο της κοιλάδας, απ’ όπου τρέχει το νερό του Ντερελί, δηλαδή από μία λίμνη. Και εκεί όπου τελειώνει το πέρασμα του βουνού, υπάρχει πέτρινο πηγάδι και ένα δερβένι, που φυλάσσεται από αρματολούς. Μακρύτερα υπάρχει όμορφο άλσος που φτάνει μέχρι την άκρη της λίμνης. Η λίμνη είναι μεγάλη, πλατιά και με ψάρια. Τα νερά της προέρχονται από τις γύρω πηγές. Από την άλλη πλευρά του λόφου υπάρχει μία πόλη που λέγεται Νιζιρός και ένα κάστρο που λέγεται Θαυμακός, στα τουρκικά Νταμακού, που κατοικείται από πολλούς χριστιανούς. Υπάρχουν και άλλα χωριά. Εδώ στα μέρη του Ντερελί υπάρχουν μέρη για χωριά και για αμπέλια. Μέχρις εδώ φτάνει η εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Λάρισας. Στις 24 Μαΐου φύγαμε από το Ντερελί και μετά από 5 ώρες δρόμο φτάσαμε στην άλλη πλευρά του οροπεδίου του Ιζντίν, απέναντι από τις Νέες Πάτρες».
Είναι προφανές ότι δεν πέρασαν απλώς από το Δερελί αλλά έμειναν ένα βράδυ. Το ότι διανυκτέρευσαν είναι μια ένδειξη ότι τότε ήταν σχετικά μεγάλο χωριό με την υπόθεση ότι δεν προτίμησαν ένα μικρό χωριό για να περάσουν τη νύχτα τους. Επίσης είναι φανερό ότι ο συγγραφέας αναφέρει πολλές λεπτομέρειες για την περιοχή γενικότερα.
Μία άλλη ιστορική πηγή για την ύπαρξη του χωριού αποτελεί η Πρόθεση της Μονής Ρεντίνας του 1640. Πρόθεση είναι ένα χειρόγραφο βιβλίο στο οποίο οι μοναχοί έγραφαν τα ονόματα εκείνων που έκαναν δωρεές προς την Μονή. Η Πρόθεση αυτή αποτελεί για πολλούς οικισμούς την αρχαιότερη ιστορική μαρτυρία. Στο 1ο Συνέδριο Φθιωτικής Ιστορίας (3-4 Νοεμβρίου 2001, Λαμία) ο Βασίλειος Κ.Σπανός παρουσίασε το θέμα: «Οι οικισμοί της Φθιώτιδας στην Πρόθεση της Μονής της Ρεντίνας 1460 ci-19ος αι.». Στη μελέτη αυτή αναφέρονται όλα τα γειτονικά χωριά (Καΐτζα, Οζερός, Ταουκλί, Παναγία, Κούρνουβος, Ασβέστης, Γιαννιτζού, Γόριανη (Άνω Αγόριανη), Ομβριακή, Λήφακα (Καρυές), Αρχάνι, Πάππα, Παλαμά, Ροβολιάρης, κλπ.), ακόμα και διαλυμένοι οικισμοί (Τζέρνα, Ζαπάντι).
Ωστόσο, δεν γίνεται καμία αναφορά στο Δερελί. Αυτό μπορεί να σημαίνει είτε ότι κανένας κάτοικος του χωριού δεν έκανε δωρεά στη Μονή Ρεντίνας το συγκεκριμένο έτος είτε ότι το χωριό δεν υπήρχε τη συγκεκριμένη περίοδο. Προσωπικά θεωρώ απίθανο να υπήρχε το χωριό και να μην βρέθηκε έστω ένας κάτοικος να συνεισφέρει στη Μονή και έτσι να συμπεριληφθεί στην Πρόθεση. Παρά ταύτα, θεωρητικά δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την περίπτωση να υπήρχε το χωριό έστω και αν δεν αναφέρεται στην πρόθεση. Η εκδοχή αυτή έχει λίγες πιθανότητες, δεν μπορούμε όμως να την αποκλείσουμε.
Μία τρίτη διαθέσιμη πηγή αποτελεί το οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1454/55 του Σαντζακίου Τρικάλων. Οι Οθωμανοί διενεργούσαν κατά περιόδους απογραφές κατά βάση για φορολογικούς λόγους. Αυτά τα κατάστιχα είναι πολύ χρήσιμα, διότι καταγράφουν παραγωγικές μονάδες, προϊόντα και παραχθείσες ποσότητες. Εκτός τούτων όμως αποτελούν μοναδική ίσως πηγή για τους υπάρχοντες οικισμούς. Το 1454/55, ένα μόλις έτος μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, έγινε μία τέτοια απογραφή για το σαντζάκι Τρικάλων, που υπαγόταν στο εγιαλέτι της Ρούμελης. Το σαντζάκι Τρικάλων με πρωτεύουσα τα Τρίκαλα (τη μεγαλύτερη θεσσαλική πόλη της εποχής) περιελάμβανε ολόκληρη τη Θεσσαλία και γειτονικές περιοχές της σημερινής Στερεάς Ελλάδας και Μακεδονίας. Η επαρχία Δομοκού ανήκε στο βιλαέτι της Λάρισας (τα άλλα βιλαέτια του σαντζακίου ήταν των Τρικάλων, του Φαναρίου και των Αγράφων). Στο κατάστιχο αυτό αναφέρονται περί τους 700 οικισμούς, κυρίως από τα βιλαέτια Τρικάλων, Φαναρίου και Αγράφων. Ωστόσο δεν αναφέρεται ο οικισμός Δερελί. Αυτό είναι μια σοβαρή ένδειξη, όχι απόδειξη, για μη ύπαρξη του Δερελί τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή.
Μία ακόμη διαθέσιμη πηγή καταγράφει ο Δημήτριος Γ.Κουτρούμπας, διδάκτορας ιστορίας και Γενικός Επιθεωρητής Μέσης Εκπαιδεύσεως, από την Μακρυρράχη Δομοκού, στη μελέτη του «Η Μακρυρράχη (Καΐτσα) και η ιστορία της», που δημοσιεύτηκε στα ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΔΟΜΟΚΟΥ, τόμος 5, έτος 1992. Σε αυτήν περιέλαβε και το κατάλοιπο χειρόγραφο του δασκάλου του Αντώνη Οικονόμου, επίσης από την Μακρυρράχη, «Περί της ιστορίας του χωριού και των προγόνων μας».
Στο κείμενο αυτό ο Αντώνης Οικονόμου αναφέρεται στο ιστορικό της εγκατάστασης των προγόνων του στη θέση Παλιοκαΐτσα. Σε ένα σημείο κάνει λόγο και για το χωριό Δερελί. Συγκεκριμένα γράφει:
«Η Καΐτσα (σαν χωριό) βρισκόταν προ της καταλήψεως της Ελλάδος από τους Τούρκους (σ.σ. στα 1395 ή 1420;) στη θέση ΜΠΑΜΠΑΛΗ ΚΙΟΣΚΙ, που βρίσκεται βορείως της γέφυρας της σιδηροδρομικής γραμμής που παλιά ήταν μια μεγάλη πηγή και που τότε το χωριό λεγόταν ΛΑΓΚΑ. Όταν ήλθαν οι Τούρκοι, έδιωξαν τους κατοίκους και εγκαταστάθηκαν αυτοί στο χωριό, ενώ οι κάτοικοι ανέβηκαν στο Παλιοχώρι. Μαζί με τους Λαγκιώτες εξεδιώχθησαν και οι κάτοικοι άλλων δύο χωριών, της Αγίας Τριάδος (Δερελί) και του χωριού, που βρίσκονταν στις Πέντε Βρύσες (του Νεζερού). Τα χωριά αυτά πυρπολήθηκαν για μια βραδιά από βλάχους. Η αιτία ήταν η εξής: Οι Βλάχοι περνούσαν από εκεί με νύφη από τη Θεσσαλία προς Φθιώτιδα και οι Τούρκοι τους πήραν τη νύφη. Σε λίγο καιρό μετά έμασαν (μάζεψαν) (οι Βλάχοι) μεγάλη ομάδα και σε μια βραδιά έκαψαν και τα τρία αυτά Τουρκοχώρια».
Είναι αξιοπρόσεκτο ότι στο χειρόγραφο του Αντώνη Οικονόμου το Δερελί αναφέρεται με το παλιό του όνομα, δηλαδή Αγία Τριάδα. Στο σημερινό κοιμητήριο του Περιβολίου υπήρχε πολύ παλιός ναός της Αγίας Τριάδος. Ο ναός αυτός κάηκε δυστυχώς στις 6 Αυγούστου 1970. Κτίστηκε καινούργιος ναός δίπλα στον παλιό. Αν αληθεύει η άποψη του Οικονόμου τότε μπορούμε βάσιμα να κάνουμε τους ακόλουθους συλλογισμούς.
Πιθανόν γύρω από τον ναό εκείνο να υπήρχε χωριό με το όνομα Αγία Τριάδα. Αυτό συνέβαινε παλιά, συμβαίνει και σήμερα. Οι Έλληνες κάτοικοι εκδιώχτηκαν από τους Τούρκους, που εγκαταστάθηκαν εκεί το 1395, και εγκαταστάθηκαν δυτικά, όπου το τοπωνύμιο «παλιοχώρι». Εκεί έχτισαν, τρόπος του λέγειν «έχτισαν» γιατί καλύβες έφτιαξαν, το νέο χωριό τους. Του έδωσαν το τούρκικο όνομα Δερελί. Άλλωστε τα περισσότερα χωριά κατά την τουρκοκρατία είχαν τούρκικα ονόματα. Το αρχικό χωριό, όπου εγκαταστάθηκαν Τούρκοι, πυρπολήθηκε από τους βλάχους και καταστράφηκε. Συμπερασματικά, αν ισχύουν όσα αναφέρει ο Αντώνης Οικονόμου, τότε το χωριό υπήρχε πριν από την υποδούλωση της Ελλάδος στους Τούρκους το 1395.
Πρέπει ωστόσο να τονισθεί ότι η άποψη αυτή δεν τεκμαίρεται από άλλη, και μάλιστα γραπτή, μαρτυρία. Βασίζεται σε διηγήσεις προγόνων του δάσκαλου Αντώνη Οικονόμου.
Αναφορά στο Δερελί, πολύ αργότερα βέβαια, κάνει και ένας άλλος περιηγητής. Πρόκειται για τον διαπρεπή Γερμανό γεωγράφο και γεωλόγο Alfred Philippson, ο οποίος το 1893 επισκέφτηκε, εξερεύνησε και μελέτησε την ορεινή Δυτική Θεσσαλία και ολόκληρη την Ήπειρο. Τα συμπεράσματά του κατέγραψε λεπτομερώς στο βιβλίο του «Θεσσαλία και Ήπειρος, Ταξίδια και εξερευνήσεις στη Βόρεια Ελλάδα», το οποίο εκδόθηκε το 1987 στο Βερολίνο. Στην περιοχή του Δομοκού επισκέφτηκε αρκετά χωριά, όπως τη Βαρδαλή, την Τσιόμπα, το Μπεκριλέρ, την Κάτω και την Άνω Αγόριανη, την Καΐτσα κ.ά. Για το Δερελί αναφέρει τα ακόλουθα:
«Στο Δερελί (1 και 3/4 ώρες από την Άνω Αγόριανη) προσεγγίσαμε πάλι τα ριζά του βουνού. Εδώ εμφανίζονται πάλι διαλλαγείς σερπεντινίτες και μία πρασινωπή λεπτή στρώση εξαιρετικά σκληρού κερατόλιθου. Επίσης το Δερελί (227 κάτοικοι, 470 μ.) είναι ένα άθλιο χωριό από καλαμοκαλύβες, στο οποίο μας ήταν εξαιρετικά δύσκολο να βρούμε ένα κομμάτι ψωμί». Αναφέρει επίσης ότι «στην πεδιάδα ασχολούνται μερικοί με την κατασκευή τμήματος του σιδηροδρόμου Πειραιώς-Λαρίσης».
